BU ELBİSE NE RENK?

     2015 yılında sosyal medyada ortaya çıkan bir tartışma vardı. Halâ ara ara karşımıza gelir. Bir kadın kızının düğününde giyeceği elbisenin fotoğrafını kızına ve damadına göndermiştir. Kızı elbiseyi sarı-beyaz renkte algılarken, damadı mavi-siyah olduğunu söyler.  

    Ben o zaman "Olur öyle, beyin bu!" deyip geçiştirdiğim duruma dair yorumları hiç okumamıştım. Kısa bir süre önce bitirdiğim "Sanatta ve Beyin Biliminde İndirgemecilik" isimli kitapta tekrar bu konuya rastlayınca hem ufacık bahsedeyim hem de kitabı tavsiye etmiş olayım istedim. 

     Renkleri algılama serüvenimiz insana dair en çok hayret ettiğim şeylerden biri. Tamamen ışıkla ilgili. Bir şeyin üzerine düşen ışık, dalga boyuna göre yansıyor ya da soğuruluyor, önce retinaya gönderiliyor, ardından beynimiz değerlendirmeyi yapıyor. Her rengin dalga boyu farklı. Mesela kırmızının dalga boyu maviden daha uzun. Beynin karar vermesinde, gelen ışığın şiddeti, yönü, miktarı ve daha önce kaydettiklerimiz önemli. Muazzam bir bilgisayar saydığımız beynimiz dümdüz algılasaydı şafak vaktinde rastladığımız bir yaprağı kırmızı görebilirdik. Ancak "Renk Sabitliği" denen duruma göre yaprağı yeşil görürüz çünkü beynimizin yaprağın asıl rengini algılamayı sürdürme özelliği vardır. Elbiseye dönecek olursak... Kitaptan anladığıma göre, iki fotoğrafı da baz aldığımızda elbiseyi aydınlatan ışık oldukça muğlak. Loş mu? Sarı ışık mı? Mavi ışık mı? Net değil. Bu nedenle "Bu muğlaklık, beynimizin belirli algısal kararları alırken bilinçdışı şekilde kargaşadan düzen yaratmasıyla birlikte, elbisenin rengine ilişkin olarak izleyicilerin de ulaştığı farklı yargıların sebebi". Aslında elbise mavi-siyahmış. 

Fakat sarı-beyaz göründüğü fotoğrafa baktığımızda haddinden fazla ışıkla aydınlanmış olduğunu çözebiliriz. Fotoğraf çekimi sırasında fazla ışığa maruz kalan elbise normalde daha koyu olmalıdır. Bunu ilk anda bilinçli düşünmeyiz. Ancak beyni bu karara bilinçdışı ulaşmış olan insanlar, elbiseyi otomatik olarak mavi-siyah görürler. Muğlak durumda, farklı insanların farklı deneyimlerdeki beyinleri farklı yargılara ulaşırlar. (Tam şu noktada "Yani bazı insanlara ne desen boş" diyesim geliyor da her ne kadar bağlantılı olsa da şu an için gereksiz :) ) 

    Elbisenin rengi konusu bende böylece netleşti. Madem konu açıldı, bir de şu bağlamayı yapabilirim. 

Bazı resimlere baktığımızda "Ne var ki? Bunu ben de yapabilirim" diyoruz ya hani? İlk aklıma gelen Rothko gibi, Mondrian gibi sanatçıların resimleri örneğin... Basit gibi görünseler de bu tarz eserlerin renk konusunda, denge, ritm vs. konusunda defalarca tekrarlanan deneyimlere ve araştırmalara dayanan eserler olduğunu bilelim. 

Bir renk bir diğer renkle yan yana geldiğinde kendinden ne alır, ne verir? İzleyicide biyolojik ya da psikolojik ne gibi etkileşimler yaratır? Işığın farklı değerleri, farklı yansıması  rengi nasıl değiştirir? Ve daha bir çok şey... 

   Yazının kaynağını oluşturan kitap tüm bunları bilimsel açıdan irdelemiş. Figüratif ya da soyut her iki tarzın beyinde farklı bölgeleri çalıştırması, bir eserden alınan hazzın her bir izleyicide farklı olabileceği gibi konular mevcut. Bilimdeki indirgemeci, yani basite inerek sorunu çözmek durumu ile soyut  eserler üreten sanatçılar arasında bağ kurulmuş. Meraklısına tavsiye ederim. Eğer soyut sanatı sevmiyorum diyenlerdenseniz, kitabın sonunda fikrinizin yumuşayacağına inanıyorum:) 

    Kitabın içeriğine dair ilginç bir örnek daha vererek yazıyı tamamlamak isterim. Yukarıda fotoğrafı görülen kitap kapağındaki resim Chuck Close'a ait. Close, prosopagnoziden, yani yüz körlüğünden muzdaripmiş. Yüzlerin yüz olduğunu anlıyor ama birinin yüzüne baktığında onu tanıyamıyormuş. Yüzlerin 3 boyutluluğunu ayırt etmekte güçlük çekiyormuş. Yüz körlüğü sorununu portre resmetme arzusuyla uzlaştırıp yeni, indirgemeci-sentezci bir teknik geliştirmiş. Buna göre önce modelinin büyük formatlı Polaroid bir fotoğrafını çekip, ardından fotoğrafın üzerine yarı saydam bir levha sermiş ve bu levhayı küçük küplere bölmüş. Küplerin her birini ayrı tarzda süslemiş, son adımda bunları tuvale aktarmış. 

    Eric R.Kandel'ın kitabı Koç Üniversitesi Yayınları basımı. Yaz başında Beyoğlu'ndaki küçük mağazalarından almıştım. Bunu ve birkaç şahane konulu kitabı daha... Öğrendiklerime minnettarım. Beyin bilgisayar dedik; alır, saklar, analiz eder, harekete geçer dedik fakat unutmayalım ki onu doğru deneyimlerle beslemesi gereken bizleriz.